Στις 27 Οκτωβρίου 2023 η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έλαβε αίτημα από το ελληνικό Υπουργείο Οικονομικών για γνωμοδότηση σχετικά με ορισμένα σχέδια τροποποιήσεων της υφιστάμενης φορολογικής νομοθεσίας που (1) αποκλείουν τη δυνατότητα αγοράς ακινήτων με πληρωμή σε μετρητά (εφεξής: «πρώτο σχέδιο τροπολογίας») και (2) να επεκτείνει περαιτέρω τα ήδη υπάρχοντα φορολογικά αντικίνητρα για τη χρήση μετρητών (εφεξής «δεύτερο σχέδιο τροποποίησης»), καλούμενα μαζί ως «σχέδιο τροπολογιών».
Το σχέδιο τροπολογιών προτείνεται να εγκριθεί για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Όσον αφορά το πρώτο σχέδιο τροπολογίας, το επεξηγηματικό σημείωμα εξηγεί ότι, με βάση τα επί του παρόντος διαθέσιμα στοιχεία, περίπου το ένα τέταρτο όλων των μεταβιβάσεων ακινήτων στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί ως εν μέρει ή εξ ολοκλήρου πληρωθεί σε μετρητά. Η συμβουλευτική αρχή θεωρεί ότι το πρώτο σχέδιο τροπολογίας για την άρση της δυνατότητας αγοράς ακινήτων σε μετρητά είναι απαραίτητο για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής, τον καθαρισμό της αγοράς ακινήτων και, ταυτόχρονα, την ενίσχυση του τραπεζικού συστήματος με διοχέτευση μετρητών και ενεργοποίηση διαδικασιών κατά της νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες (AML) για αγορές ακινήτων. Στην επεξηγηματική σημείωση αναφέρεται επίσης ότι η επιβολή της χρήσης τραπεζικών πληρωμών για τις αγορές αυτές θα επέτρεπε στις αρμόδιες ελεγκτικές αρχές να εντοπίσουν άμεσα περιπτώσεις φοροδιαφυγής καθώς και υποθέσεις που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της Ελληνικής Αρχής Καταπολέμησης της Νομιμοποίησης Εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, η οποία με το ισχύον πλαίσιο είναι σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν και να αντιμετωπιστούν, ακόμη και αν οι αρμόδιες υπηρεσίες αυξήσουν τον αριθμό των ελέγχων που διενεργούνται.
Η ΕΚΤ αναφέρει, όσον αφορά το πρώτο σχέδιο τροπολογίας, η επεξηγηματική σημείωση δεν παρέχει στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι αγορές ακινήτων, ανεξάρτητα από την αξία τους, χρησιμοποιούνται για σκοπούς φοροδιαφυγής ή/και νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες, ούτε εξηγεί πώς επιβάλλεται η χρήση τραπεζικών πληρωμών γιατί αυτές οι αγορές θα είναι αποτελεσματικές (α) στην πρόληψη φαινομένων παραοικονομίας, όπου μέρος του ανταλλάγματος για αυτές τις αγορές παραμένει μη καταγεγραμμένο στις συμβολαιογραφικές πράξεις και καταβάλλεται σε μετρητά· ή (β) διευκόλυνση του εντοπισμού από τις αρμόδιες αρχές περιπτώσεων φοροδιαφυγής ή/και νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες. Δεν εξηγείται γιατί οι περιπτώσεις φοροδιαφυγής ή/και νομιμοποίησης εσόδων από παράνομες δραστηριότητες θα ήταν αδύνατο να εντοπιστούν και να αντιμετωπιστούν όταν η πληρωμή γίνεται σε μετρητά, ακόμη και αν οι ελεγκτικές αρχές αυξήσουν τον αριθμό των ελέγχων που διενεργούν. Το επεξηγηματικό σημείωμα δεν περιγράφει επίσης ρητά τον βαθμό στον οποίο θα μπορούσαν να εγκριθούν εναλλακτικά και εξίσου ή πιο αποτελεσματικά (αλλά λιγότερο επαχθή) μέτρα που θα εκπλήρωναν επίσης τους στόχους του πρώτου σχεδίου τροπολογίας.
Η ΕΚΤ σημειώνει ότι το πρώτο σχέδιο τροποποίησης συνεπάγεται την πλήρη απαγόρευση της χρήσης μετρητών στην Ελλάδα για συναλλαγές ακινήτων. Η ΕΚΤ σημειώνει περαιτέρω ότι η τιμή αγοράς ορισμένων ακινήτων μπορεί να είναι πολύ χαμηλή ανάλογα με το μέγεθός τους (π.χ. θέσεις στάθμευσης, αποθήκες) ή την τοποθεσία και τη φύση (π.χ. αγροτεμάχια, αγροικίες σε αγροτικές περιοχές). Ο τελευταίος τύπος περιουσιακών στοιχείων μπορεί να έχει ισχυρή παρουσία σε περιοχές όπου οι πολίτες έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε τραπεζικά γραφεία ή υπηρεσίες ψηφιακών πληρωμών. Η επεξηγηματική σημείωση δεν εξετάζει τον κοινωνικό αντίκτυπο και τον κίνδυνο οικονομικού αποκλεισμού που θα μπορούσε να προκύψει από το πρώτο σχέδιο τροποποίησης. Η προβλεπόμενη απαγόρευση των μετρητών θα σήμαινε ότι οι νόμιμες συναλλαγές ακίνητων περιουσιακών στοιχείων χαμηλής αξίας δεν θα μπορούσαν να διακανονιστούν χρησιμοποιώντας μετρητά ως μέσο πληρωμής. Επιπλέον, όπως έχει δείξει η εμπειρία στην Ένωση, ορισμένα μέσα πληρωμής χωρίς μετρητά ενδέχεται να μην είναι διαθέσιμα προσωρινά, καθώς εξαρτώνται από την υποκείμενη τεχνική υποδομή που διαχειρίζονται οι πάροχοι υπηρεσιών πληρωμών.
Σύμφωνα με την επεξηγηματική σημείωση, στόχος του δεύτερου σχεδίου τροπολογίας είναι να περιοριστεί περαιτέρω η χρήση μετρητών στις επιχειρηματικές συναλλαγές προκειμένου να ενισχυθεί η διαφάνεια αυτών των συναλλαγών και να καταπολεμηθεί η φοροδιαφυγή και η παραοικονομία. Στην επεξηγηματική σημείωση επισημαίνεται ότι η χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής αναμένεται να είναι η πρώτη επιλογή μιας οργανωμένης επιχείρησης και σε κάθε περίπτωση απαιτείται για τη σωστή διαχείρισή της. Το επεξηγηματικό σημείωμα αναφέρει ότι παρά το γεγονός ότι ο νόμος προβλέπει ήδη ότι απαγορεύεται οποιαδήποτε ενιαία πληρωμή σε μετρητά για απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών άνω των 500 ευρώ για συναλλαγές μεταξύ καταναλωτή και ότι η πληρωμή αυτή μπορεί να γίνει μόνο με ηλεκτρονικά μέσα, και παρά τους αυξημένους ελέγχους και ελέγχους που διενεργούνται από τις αρμόδιες αρχές, έχει διαπιστωθεί στην πράξη ότι το ποσοστό φοροδιαφυγής παραμένει υψηλό. Το επεξηγηματικό σημείωμα επισημαίνει επίσης ότι η χρήση ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής παραμένει σε χαμηλά επίπεδα ακόμη και αφού η ελληνική νομοθεσία παρείχε σχετικά φορολογικά κίνητρα στις επιχειρήσεις και παραθέτει την έρευνα της ΕΚΤ για τη χρήση μετρητών από εταιρείες στη ζώνη του ευρώ του Οκτωβρίου 2022, σύμφωνα με την οποία 51% των ελληνικών επιχειρήσεων λιανικού εμπορίου, ξενοδοχείων, εστιατορίων, ψυχαγωγίας και αναψυχής πληρώνουν σήμερα τους προμηθευτές τους σε μετρητά, σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ζώνης του ευρώ 20%. Στην επεξηγηματική σημείωση τονίζεται επίσης ότι, με βάση τους αντίστοιχους ετήσιους υπολογισμούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Ελλάδα κατατάσσεται στην τρίτη υψηλότερη θέση όσον αφορά την απώλεια εσόδων από τον ΦΠΑ. Ωστόσο, το επεξηγηματικό σημείωμα παρέχει μια εκτίμηση που δεν είναι απολύτως συνεπής με τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν στην έρευνα της ΕΚΤ, όπου το ποσοστό του 51% αναφέρεται απλώς σε εκείνες τις εταιρείες που πραγματοποιούν τακτικά ανάληψη μετρητών, οι οποίες αντιστοιχούν στο 30% των εταιρειών που συμμετείχαν στην έρευνα. Ως εκ τούτου, η αξιολόγηση που διενεργήθηκε από τις ελληνικές αρχές ενδέχεται να υπερεκτίμησε το μερίδιο των εταιρειών που πληρώνουν τους προμηθευτές τους σε μετρητά. Από την άλλη πλευρά, είναι ακριβές σύμφωνα με την έρευνα ότι ο επιπολασμός των εταιρειών που κάνουν ανάληψη μετρητών για πληρωμή προμηθευτών στην Ελλάδα είναι περίπου 2,5 φορές υψηλότερος από ό,τι στη ζώνη του ευρώ συνολικά.
Η επέκταση των υφιστάμενων φορολογικών αντικινήτρων για τη χρήση μετρητών κρίνεται επίσης σκόπιμη, σύμφωνα με την επεξηγηματική σημείωση, διότι προβλέπεται ότι θα καταστεί υποχρεωτικό το 2024 για τις επιχειρήσεις να συνδέονται με την ψηφιακή πλατφόρμα myDATA και να αναφέρουν τα έσοδα και τα έξοδά τους μέσω αυτής πλατφόρμα. Τα πρόστιμα στο πλαίσιο του σχεδίου τροπολογιών αναμένεται να συνδυαστούν με (α) αυξημένα πρόστιμα για παραβίαση της απαγόρευσης χρήσης μετρητών για όλες τις συναλλαγές μεταξύ καταναλωτών που υπερβαίνουν τα 500 ευρώ· και (β) πρόστιμα που αναμένεται να επιβληθούν σε επιχειρήσεις που δεν διαβιβάζουν φορολογικά δεδομένα στην ψηφιακή πλατφόρμα myDATA, για να παράγουν συνδυασμένο αποτρεπτικό αποτέλεσμα.
Όσον αφορά το δεύτερο σχέδιο τροποποίησης, το επεξηγηματικό σημείωμα δεν εξηγεί γιατί το τρέχον όριο των 500 ευρώ που καταβλήθηκε σε μετρητά για την απόκτηση αγαθών ή υπηρεσιών που ενδέχεται να μην αφαιρεθούν από το φορολογητέο κέρδος που προκύπτει από επιχειρηματικές δραστηριότητες δεν έδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και της παραοικονομίας και αύξηση των εσόδων από τον ΦΠΑ. Εάν ένα τέτοιο μέτρο δεν είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα, είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό γιατί η μείωση αυτού του ορίου στα 300 ευρώ θα θεωρηθεί πιο ενδεδειγμένη και πιο αποτελεσματική ή απαραίτητη, λαμβάνοντας υπόψη επίσης την προβλεπόμενη υποχρεωτική σύνδεση των επιχειρήσεων με τις ελληνικές φορολογικές αρχές μέσω της ψηφιακής πλατφόρμα myDATA, στην οποία θα πρέπει να δηλώνονται όλα τα έσοδα και όλα τα έξοδα μιας επιχείρησης. Το νέο προτεινόμενο όριο των 300 ευρώ είναι στην πραγματικότητα επί του παρόντος χαμηλότερο από ό,τι όταν προτάθηκε για πρώτη φορά από τη συμβουλευτική αρχή το 2019, αφού ληφθεί υπόψη ο πληθωρισμός. Το επεξηγηματικό σημείωμα δεν εξηγεί επίσης γιατί αυτός ο έμμεσος περιορισμός στη χρήση μετρητών μέσω φορολογικών αντικινήτρων δεν έδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα σε συνδυασμό με τη γενική απαγόρευση χρήσης μετρητών για την απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών άνω των 500 ευρώ.
Σε αυτό το πλαίσιο, είναι επομένως αμφίβολο εάν το σχέδιο τροπολογιών θα μπορούσε να θεωρηθεί ή όχι ανάλογο προς τους επιδιωκόμενους στόχους.