Τα τελευταία 10 χρόνια, οι κυβερνήσεις έχουν ξεκινήσει σημαντικές πρωτοβουλίες για τη μείωση της διεθνούς φοροδιαφυγής. Αυτές οι προσπάθειες περιλαμβάνουν τη δημιουργία μιας νέας μορφής διεθνούς συνεργασίας που θεωρείται από καιρό ουτοπική – μια αυτόματη, πολυμερή ανταλλαγή τραπεζικών πληροφοριών που ισχύει από το 2017 και εφαρμόζεται από περισσότερες από 100 χώρες το 2023 – και μια διεθνή συμφωνία ορόσημο για έναν παγκόσμιο ελάχιστο φόρο για τις πολυεθνικές εταιρείες, που έχουν εγκριθεί από περισσότερες από 140 χώρες και εδάφη το 2021.
Ωστόσο, παρά τη σημασία αυτών των εξελίξεων, λίγα είναι γνωστά για τις επιπτώσεις αυτών των νέων πολιτικών. Μειώνεται ή αυξάνεται η παγκόσμια φοροδιαφυγή; Προκύπτουν νέα ζητήματα και αν ναι, ποια είναι αυτά; Αυτά τα ερωτήματα είναι τεράστιας σημασίας σε ένα πλαίσιο αυξανόμενης ανισότητας εισοδήματος και πλούτου, υψηλού δημόσιου χρέους στο πλαίσιο μετά την Covid-19 και μεγάλων αναγκών σε έσοδα του δημοσίου για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και για τη χρηματοδότηση της υγειονομικής περίθαλψης, της εκπαίδευσης και των δημόσιων υποδομών.
Αυτή η έκθεση αντιμετωπίζει αυτά τα ζητήματα χάρη σε μια άνευ προηγουμένου διεθνή ερευνητική συνεργασία και σημαντικές βελτιώσεις δεδομένων. Εκπονήθηκε από το προσωπικό του Φορολογικού Παρατηρητηρίου της ΕΕ – ένα ερευνητικό εργαστήριο που δημιουργήθηκε το 2021 με μοναδική τεχνογνωσία σε διεθνή φορολογικά θέματα, συνοψίζει τις εργασίες που διεξήχθησαν από περισσότερους από 100 ερευνητές σε όλο τον κόσμο, συχνά σε συνεργασία με φορολογικές διοικήσεις. Αυτή η εργασία αξιοποιεί τη διαθεσιμότητα νέων δεδομένων για τις δραστηριότητες πολυεθνικών εταιρειών (όπως εκθέσεις ανά χώρα) και τον υπεράκτιο πλούτο (από την αυτόματη ανταλλαγή τραπεζικών πληροφοριών) που δημιουργήθηκαν από τις πολιτικές πρωτοβουλίες της τελευταίας δεκαετίας. Αυτή η έκθεση είναι η πρώτη συστηματική προσπάθεια απολογισμού αυτού του «big bang» πληροφοριών.
Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι δεν περιορίζουμε αυτήν την έκθεση στη μελέτη της φοροδιαφυγής υπό στενή έννοια απάτης. Ούτε καλύπτουμε όλες τις μορφές φοροδιαφυγής, μακριά από αυτήν. Εστιάζουμε στα ζητήματα που έχουν αποτελέσει το επίκεντρο της χάραξης διεθνών πολιτικών την τελευταία δεκαετία, στις προκλήσεις που θέτει η παγκοσμιοποίηση για τη φορολόγηση των πολυεθνικών εταιρειών και των ιδιωτών υψηλής καθαρής αξίας. Ορισμένες από τις πρακτικές που καλύπτουμε είναι ξεκάθαρα παράνομες – όπως η αποτυχία αναφοράς εισοδήματος που αποκτήθηκε σε υπεράκτιους τραπεζικούς λογαριασμούς. Άλλοι βρίσκονται σε μια νόμιμη γκρίζα ζώνη μεταξύ αποφυγής και φοροδιαφυγής – όπως η μετατόπιση κερδών σε εταιρείες που δεν έχουν οικονομική ουσία. Άλλες είναι σαφώς νόμιμες, όπως η μετακίνηση στο εξωτερικό για να επωφεληθούν από ειδικά φορολογικά καθεστώτα που έχουν σχεδιαστεί για να προσελκύουν πλούσιους ιδιώτες.
Όλα, ωστόσο, επιτρέπουν στους οικονομικούς παράγοντες που ωφελήθηκαν περισσότερο από την παγκοσμιοποίηση να μειώσουν τους φορολογικούς συντελεστές τους σε ακόμη χαμηλότερα επίπεδα, μειώνοντας τα κρατικά έσοδα και αυξάνοντας την ανισότητα. Αυτό που διακυβεύεται σε όλες τις περιπτώσεις είναι το ζήτημα της κοινωνικής βιωσιμότητας της παγκοσμιοποίησης και των σύγχρονων φορολογικών συστημάτων.
Αναφέρουμε τις θετικές εξελίξεις, αλλά και πισωγυρίσματα και μεγάλα ζητήματα που παραμένουν ανεπίλυτα.
• Πρώτον, η offshore φοροδιαφυγή από πλούσιους ιδιώτες έχει συρρικνωθεί. Χάρη στην αυτόματη ανταλλαγή τραπεζικών πληροφοριών, εκτιμούμε ότι η υπεράκτια φοροδιαφυγή έχει μειωθεί τα τελευταία 10 χρόνια. Αυτή η επιτυχία δείχνει ότι μπορεί να σημειωθεί ταχεία πρόοδος κατά της φοροδιαφυγής εάν υπάρχει η πολιτική βούληση να γίνει κάτι τέτοιο.
• Δεύτερον, ο παγκόσμιος ελάχιστος φόρος 15% στις πολυεθνικές, που δημιούργησε μεγάλες ελπίδες το 2021, έχει αποδυναμωθεί δραματικά. Αρχικά αναμενόταν να αυξήσει τα παγκόσμια εταιρικά φορολογικά έσοδα κατά σχεδόν 10%, ένας αυξανόμενος κατάλογος με κενά στη νομοθεσία μείωσε τα αναμενόμενα έσοδα.
• Τρίτον, η φοροδιαφυγή – συμπεριλαμβανομένης της φοροδιαφυγής στα όρια της νομιμότητας – συμβαίνει όλο και περισσότερο στο εσωτερικό. Οι παγκόσμιοι δισεκατομμυριούχοι έχουν αποτελεσματικούς φορολογικούς συντελεστές που ισοδυναμούν με 0% έως 0,5% του πλούτου τους, λόγω της συχνής χρήσης εταιρειών κέλυφος για την αποφυγή της φορολογίας εισοδήματος. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει καμία σοβαρή προσπάθεια αντιμετώπισης αυτής της κατάστασης, η οποία κινδυνεύει να υπονομεύσει την κοινωνική αποδοχή των υφιστάμενων φορολογικών συστημάτων.
Κάνουμε έξι προτάσεις για την αντιμετώπιση των ζητημάτων που προσδιορίζονται σε αυτήν την έκθεση. Μια βασική πρόταση είναι να θεσπιστεί ένας παγκόσμιος ελάχιστος φόρος για τους δισεκατομμυριούχους, ίσος με το 2% του πλούτου τους. Μια πρώτη εκτίμηση της δυνατότητας εσόδων αυτού του μέτρου, δείχνει ότι θα συγκεντρώνει σχεδόν 250 δισεκατομμύρια δολάρια (από λιγότερα από 3.000 άτομα) ετησίως.
Ένας ενισχυμένος παγκόσμιος ελάχιστος φόρος στις πολυεθνικές εταιρείες, χωρίς κενά, θα συγκέντρωνε επιπλέον 250 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Για να δώσουμε μια αίσθηση των μεγεθών που εμπλέκονται, πρόσφατες μελέτες εκτιμούν ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες χρειάζονται 500 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε πρόσθετα δημόσια έσοδα για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής – ανάγκες που θα μπορούσαν έτσι να αντιμετωπιστούν πλήρως με τις δύο κύριες μεταρρυθμίσεις που προτείνουμε.
Ένα βασικό μήνυμα αυτής της έκθεσης είναι ότι η φοροδιαφυγή δεν είναι νόμος της φύσης, αλλά επιλογή πολιτικής. Όπως και τα διασυνδεδεμένα έθνη μπορούμε να επιλέξουμε ελεύθερα για όλους πολιτικές που το επιτρέπουν να υποχωρήσει ή μπορούμε να επιλέξουμε συντονισμό για να τον περιορίσουμε. Είναι επίσης δυνατό να σημειωθεί σημαντική πρόοδος μέσω μονομερούς δράσης, εάν αποτύχει η φιλόδοξη παγκόσμια συμφωνία.