ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (δεύτερο τμήμα) της 2ας Μαρτίου 2023 «Προδικαστική παραπομπή – Κοινωνική πολιτική – Προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων – Οργάνωση του χρόνου εργασίας – Άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης – Οδηγία 2003/88/ΕΚ – Άρθρα 3 και 5 – Ημερήσια και εβδομαδιαία ανάπαυση – Εθνική ρύθμιση που προβλέπει ελάχιστη περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης σαράντα δύο ωρών – Υποχρέωση χορήγησης της ημερήσιας ανάπαυσης – Τρόπος χορήγησης»
Στην υπόθεση C‑477/21,
με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Miskolci Törvényszék (πρωτοδικείο Miskolc, Ουγγαρία) με απόφαση της 28ης Ιουνίου 2021, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 3 Αυγούστου 2021, στο πλαίσιο της δίκης
IH
κατά
MÁV-START Vasúti Személyszállító Zrt.,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (δεύτερο τμήμα),
συγκείμενο από τους A. Prechal, πρόεδρο τμήματος, M. L. Arastey Sahún (εισηγήτρια), F. Biltgen, N. Wahl και J. Passer, δικαστές,
γενικός εισαγγελέας: G. Pitruzzella
γραμματέας: A. Calot Escobar
έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία,
λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:
– ο IH, εκπροσωπούμενος από τον L. Tóth, ügyvéd,
– η MÁV-START Vasúti Személyszállító Zrt., εκπροσωπούμενη από τον S. Szabó και την I. Tóthné Pelle, ügyvédek,
– η Ουγγρική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τη Zs. Biró‑Tóth και τον M. Z. Fehér,
– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τις D. Recchia και K. Talabér‑Ritz,
αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 13ης Οκτωβρίου 2022,
εκδίδει την ακόλουθη
Απόφαση
1 Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία των άρθρων 3 και 5 της οδηγίας 2003/88/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 4ης Νοεμβρίου 2003, σχετικά με ορισμένα στοιχεία της οργάνωσης του χρόνου εργασίας (ΕΕ 2003, L 299, σ. 9), σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής: Χάρτης).
2 Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ του ΙΗ και της εργοδότριάς του, MÁV-START Vasúti Személyszállító Zrt. (στο εξής: MÁV‑START), με αντικείμενο τη χορήγηση περιόδων ημερήσιας ανάπαυσης επ’ ευκαιρία της χορήγησης περιόδων εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
Το νομικό πλαίσιο
Το δίκαιο της Ένωσης
3 Το άρθρο 1, παράγραφος 1, της οδηγίας 2003/88 ορίζει ότι η εν λόγω οδηγία «καθορίζει τις στοιχειώδεις προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας όσον αφορά την οργάνωση του χρόνου εργασίας».
4 Το άρθρο 3 της οδηγίας φέρει τον τίτλο «Ημερήσια ανάπαυση» και προβλέπει τα εξής:
«Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα ώστε κάθε εργαζόμενος να διαθέτει, ανά εικοσιτετράωρο, περίοδο ανάπαυσης ελάχιστης διάρκειας ένδεκα συναπτών ωρών.»
5 Το άρθρο 5 της εν λόγω οδηγίας φέρει τον τίτλο «Εβδομαδιαία ανάπαυση» και προβλέπει τα εξής:
«Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα αναγκαία μέτρα ώστε κάθε εργαζόμενος να διαθέτει, ανά περίοδο επτά ημερών, μια ελάχιστη περίοδο συνεχούς ανάπαυσης εικοσιτεσσάρων ωρών, στις οποίες προστίθενται οι ένδεκα ώρες ημερήσιας ανάπαυσης, οι οποίες προβλέπονται στο άρθρο 3.
Αν δικαιολογείται για αντικειμενικούς ή τεχνικούς λόγους ή από τις συνθήκες οργάνωσης της εργασίας, μπορεί να ορίζεται ελάχιστη περίοδος ανάπαυσης 24 ωρών.»
6 Κατά το άρθρο 15 της ίδιας οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ευνοϊκότερες διατάξεις»:
«Η παρούσα οδηγία δεν εμποδίζει τα κράτη μέλη να εφαρμόζουν ή να θεσπίζουν ευνοϊκότερες νομοθετικές, κανονιστικές ή διοικητικές διατάξεις για την προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων ή να ευνοούν ή να επιτρέπουν την εφαρμογή ευνοϊκότερων συλλογικών συμβάσεων ή συμφωνιών μεταξύ κοινωνικών εταίρων για την προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων.»
Το ουγγρικό δίκαιο
Ο εργατικός κώδικας
7 Το άρθρο 104, παράγραφος 1, του a munka törvénykönyvéről szóló 2012. évi Ι. törvény (νόμου I του 2012 περί θεσπίσεως του εργατικού κώδικα) (Magyar Közlöny 2012/2., στο εξής: εργατικός κώδικας) προβλέπει τα εξής:
«Πρέπει να παρέχεται ημερήσια ανάπαυση διάρκειας τουλάχιστον ένδεκα συναπτών ωρών μεταξύ της λήξης της ημερήσιας εργασίας και της έναρξης του επόμενου ημερήσιου ωραρίου εργασίας (στο εξής: περίοδος ημερήσιας ανάπαυσης).»
8 Το άρθρο 105, παράγραφος 1, του εν λόγω κώδικα ορίζει τα εξής:
«Χορηγούνται δύο ημέρες ανάπαυσης κάθε εβδομάδα (ημέρες εβδομαδιαίας ανάπαυσης). Οι ημέρες εβδομαδιαίας ανάπαυσης μπορούν επίσης να κατανέμονται με μεταβλητό τρόπο.»
9 Το άρθρο 106 προβλέπει τα εξής:
«1. Αντί ημερών εβδομαδιαίας ανάπαυσης, στον εργαζόμενο μπορεί να χορηγείται επίσης, κάθε εβδομάδα, συνεχής εβδομαδιαία ανάπαυση διάρκειας τουλάχιστον σαράντα οκτώ ωρών.
[…]
3. Όταν το πρόγραμμα κατανομής του χρόνου εργασίας είναι μεταβλητό, μπορεί να χορηγηθεί στον εργαζόμενο περίοδος συνεχούς εβδομαδιαίας ανάπαυσης διάρκειας τουλάχιστον σαράντα ωρών, συμπεριλαμβανομένης μιας ημερολογιακής ημέρας, αντί της εβδομαδιαίας ανάπαυσης που προβλέπεται στην παράγραφο 1, με την επιφύλαξη της εφαρμογής κατ’ αναλογίαν της παραγράφου 2. Στον εργαζόμενο πρέπει να χορηγείται εβδομαδιαία ανάπαυση διάρκειας τουλάχιστον σαράντα οκτώ ωρών κατά μέσο όρο εβδομαδιαίως, λαμβάνοντας ως σημείο αναφοράς το πλαίσιο προγραμματισμού του χρόνου εργασίας ή την περίοδο υπολογισμού.»
Ο νόμος CLXXXIII του 2005 περί σιδηροδρομικών μεταφορών
10 Το άρθρο 68/A, παράγραφος 4, του a vasúti közlekedésről szóló 2005. évi CLXXXIII. törvény (νόμου CLXXXIII του 2005 περί σιδηροδρομικών μεταφορών) (Magyar Közlöny 2005/172.) προβλέπει τα εξής:
«Κατά παρέκκλιση από τις παραγράφους 1 έως 3, οι διατάξεις του άρθρου 68/B, παράγραφος 1, […] εφαρμόζονται επίσης στους οδηγούς σιδηροδρομικών οχημάτων οι οποίοι δεν θεωρούνται μετακινούμενοι εργαζόμενοι οσάκις παρέχουν υπηρεσίες στο πλαίσιο της διασυνοριακής διασύνδεσης.»
11 Το άρθρο 68/B, παράγραφος 1, του νόμου αυτού προβλέπει τα εξής:
«Στην περίπτωση των μετακινούμενων εργαζομένων που παρέχουν διασυνοριακές διαλειτουργικές υπηρεσίες στον τομέα των σιδηροδρόμων, η διάρκεια της ημερήσιας ανάπαυσης στην κατοικία τους είναι τουλάχιστον δώδεκα συναπτές ώρες ανά περίοδο είκοσι τεσσάρων ωρών.»
Η συλλογική σύμβαση
12 Κατά το άρθρο 46, σημείο 1, της συλλογικής σύμβασης που συνήφθη μεταξύ της MÁV-START και των συνδικαλιστικών οργανώσεων (στο εξής: συλλογική σύμβαση), οι οδηγοί αμαξοστοιχίας δικαιούνται ημερήσια ανάπαυση διάρκειας δώδεκα ωρών (ημερήσια ανάπαυση κατ’ οίκον), οι οποίες υπολογίζονται από την άφιξη στην κατοικία τους έως την αναχώρηση από την κατοικία τους για την εργασία (χρόνος μετακίνησης).
13 Κατά το άρθρο 47, σημείο 1, της εν λόγω συλλογικής σύμβασης, οι οδηγοί αμαξοστοιχίας απολαύουν δύο ημέρες εβδομαδιαίας ανάπαυσης, οι οποίες πρέπει να λαμβάνονται κατά τρόπον ώστε, μεταξύ δύο περιόδων εργασίας, να μεσολαβούν τουλάχιστον σαράντα οκτώ ώρες συνεχούς ανάπαυσης.
14 Το σημείο 4 του άρθρου 47 της συλλογικής σύμβασης προβλέπει ότι, σύμφωνα με το άρθρο 106 του εργατικού κώδικα, μπορεί επίσης να παρέχεται κάθε εβδομάδα στους οδηγούς αμαξοστοιχίας, αντί των ημερών ανάπαυσης που προβλέπονται στο σημείο 1, συνεχής περίοδος ανάπαυσης διάρκειας τουλάχιστον σαράντα δύο ωρών. Στην περίπτωση αυτή, πρέπει να χορηγείται στον εργαζόμενο περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης τουλάχιστον σαράντα οκτώ ωρών κατά μέσο όρο, με σημείο αναφοράς το πλαίσιο προγραμματισμού του χρόνου εργασίας.
Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα
15 Ο IH εργάζεται για τη MÁV-START ως οδηγός αμαξοστοιχίας. Ο τόπος εργασίας του είναι η επιχειρησιακή βάση της MÁV-START στο Miskolc (Ουγγαρία). Ο IH παρέχει την εργασία του αποκλειστικά στην Ουγγαρία.
16 Ο ΙΗ υπόκειται στη συλλογική σύμβαση. Η εργασία του εντάσσεται στο πλαίσιο μηνιαίου προγραμματισμού του χρόνου εργασίας, ο οποίος δεν συνοδεύεται από ημέρες εβδομαδιαίας ανάπαυσης, αλλά από περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης που χορηγείται από τον εργοδότη βάσει εβδομαδιαίας περιόδου αναφοράς.
17 Σύμφωνα με τη συλλογική σύμβαση, η MÁV-START χορηγούσε στον IH, μεταξύ δύο περιόδων εργασίας, περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης δώδεκα ωρών, στην οποία προσέθετε τυποποιημένο χρόνο μετακίνησης τριάντα λεπτών για τη μετάβαση στην εργασία και επιπλέον τριάντα λεπτών για τη μετάβαση στην κατοικία από την εργασία.
18 Επιπροσθέτως, μία φορά την εβδομάδα, η MÁV-START τού χορηγούσε περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης διάρκειας τουλάχιστον σαράντα οκτώ συναπτών ωρών. Όταν, για συγκεκριμένη εβδομάδα, δεν ήταν δυνατή η χορήγηση της εν λόγω ανάπαυσης, η MÁV-START χορηγούσε στον IH συνεχή περίοδο ανάπαυσης τουλάχιστον σαράντα δύο ωρών κατά τρόπο ώστε να του χορηγείται περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης τουλάχιστον σαράντα οκτώ ωρών κατά μέσο όρο, με σημείο αναφοράς το πλαίσιο μηνιαίου προγραμματισμού του χρόνου εργασίας.
19 Στο πλαίσιο αυτό, όταν χορηγούνταν στον ΙΗ η περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, όπως και όταν ο ίδιος λάμβανε άδεια, δεν του χορηγούνταν ημερήσια ανάπαυση ούτε χρόνος μετακίνησης.
20 Ο IH προσέφυγε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, του Miskolci Törvényszék (πρωτοδικείου Miskolc, Ουγγαρία), με αίτημα την καταβολή οφειλόμενων αποδοχών, υποστηρίζοντας ότι δικαιούνταν την περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης αμέσως πριν ή αμέσως μετά τις περιόδους εβδομαδιαίας ανάπαυσής του ή των ημερών αδείας του.
21 Ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, η MÁV-START υποστηρίζει ότι η ημερήσια ανάπαυση πρέπει να χορηγείται μεταξύ δύο συναπτών περιόδων εργασίας κατά τη διάρκεια της ίδιας εικοσιτετράωρης περιόδου, και όχι όταν δεν προβλέπεται νέα περίοδος εργασίας, για παράδειγμα όταν χορηγείται εβδομαδιαία ανάπαυση ή άδεια. Κατά την ίδια, τούτο δικαιολογείται από τον σκοπό της ημερήσιας ανάπαυσης, ο οποίος συνίσταται στην παροχή της δυνατότητας στον εργαζόμενο να ανακτήσει τις δυνάμεις του μεταξύ δύο περιόδων εργασίας. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια κάθε περιόδου επτά ημερών, είναι αναγκαίο να χορηγείται μεγαλύτερη περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, η οποία αντικαθιστά την ημερήσια ανάπαυση.
22 Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι, δυνάμει εξουσιοδότησης που παρέχει η οδηγία 2003/88 και ο εργατικός κώδικας, η συλλογική σύμβαση παρεκκλίνει, κατά τρόπο ευνοϊκό για τους εργαζομένους, από τους κανόνες σχετικά με την ημερήσια ανάπαυση και την περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
23 Συγκεκριμένα, η διάρκεια της ημερήσιας ανάπαυσης είναι δώδεκα ώρες, οι οποίες υπερβαίνουν, συνεπώς, τις ένδεκα ώρες που προβλέπει το άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88, και ο εργαζόμενος μπορεί να τις περάσει εξ ολοκλήρου στην κατοικία του, λόγω των τυποποιημένων χρόνων μετακινήσεων.
24 Όσον αφορά την εβδομαδιαία ανάπαυση, το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι η απόδοση του άρθρου 5 της οδηγίας 2003/88 στην ουγγρική γλώσσα διαφέρει ελαφρώς από την απόδοση στην αγγλική, τη γερμανική και τη γαλλική γλώσσα, ιδίως στο μέτρο που η απόδοση στην ουγγρική γλώσσα ορίζει την έννοια της «εβδομαδιαίας ανάπαυσης», κατά την έννοια του άρθρου 5, κατά τρόπο ώστε κάθε εργαζόμενος να πρέπει να διαθέτει, ανά περίοδο επτά ημερών, μια ελάχιστη περίοδο συνεχούς ανάπαυσης είκοσι τεσσάρων ωρών «και επιπλέον» («továbbá») των ένδεκα ωρών που προβλέπει το άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας. Η γερμανική, η αγγλική και η γαλλική απόδοση χρησιμοποιούν τις λέξεις «plus», «zuzüglich» και «s’ajoutent» αντί της λέξης «επιπλέον».
25 Το αιτούν δικαστήριο διερωτάται, επομένως, αν ο όρος «εβδομαδιαία ανάπαυση» πρέπει να ερμηνευθεί είτε υπό την έννοια ότι μετά την ελάχιστη περίοδο συνεχούς ανάπαυσης είκοσι τεσσάρων ωρών πρέπει να χορηγείται και η ημερήσια ανάπαυση ελάχιστης διάρκειας ένδεκα ωρών είτε, όπως εκτιμά το αιτούν δικαστήριο, υπό την έννοια ότι η περίοδος είκοσι τεσσάρων ωρών και η περίοδος των ένδεκα ωρών προστίθενται για να διαμορφώσουν από κοινού την ελάχιστη περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης, ώστε ο εργαζόμενος να δικαιούται, εν πάση περιπτώσει, περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης τουλάχιστον τριάντα πέντε συναπτών ωρών.
26 Συναφώς, το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι η ουγγρική νομοθεσία καθορίζει τη διάρκεια της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης σε σαράντα οκτώ ώρες, με ελάχιστο όριο τις σαράντα δύο ώρες, και ότι η έννοια του όρου «περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης», όπως χρησιμοποιείται στον εργατικό κώδικα και στη συλλογική σύμβαση, δεν περιλαμβάνει αναφορά στην ημερήσια ανάπαυση ούτε στη διάρκειά της.
27 Τέλος, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται αν η περίοδος ημερήσιας ανάπαυσης πρέπει να χορηγείται μεταξύ της λήξης της επίμαχης ημερήσιας εργασίας και της έναρξης της εργασίας την επόμενη ημέρα (ή την ίδια ημέρα μεταξύ της λήξης μιας περιόδου εργασίας και της έναρξης της επόμενης περιόδου εργασίας) ή, γενικότερα, μεταξύ της λήξης της εργάσιμης ημέρας και της έναρξης της επόμενης εργάσιμης ημέρας, ακόμη και αν η τελευταία αρχίζει αρκετές ημέρες αργότερα.
28 Υπό τις συνθήκες αυτές, το Miskolci Törvényszék (πρωτοδικείο Miskolc) ανέστειλε την ενώπιόν του διαδικασία και υπέβαλε στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:
«1) Έχει το άρθρο 5 της οδηγίας [2003/88], σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την έννοια ότι η ημερήσια ανάπαυση του άρθρου 3 [της εν λόγω οδηγίας] περιλαμβάνεται στην εβδομαδιαία ανάπαυση;
2) […] [έ]χει το άρθρο 5 της οδηγίας [2003/88], σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, την έννοια ότι, σύμφωνα με τον σκοπό της οδηγίας, το εν λόγω άρθρο καθορίζει μόνον την ελάχιστη διάρκεια της εβδομαδιαίας ανάπαυσης; Με άλλα λόγια, πρέπει η εβδομαδιαία ανάπαυση να έχει διάρκεια τουλάχιστον τριάντα πέντε συναπτών ωρών, εφόσον δεν υφίστανται αντικειμενικοί ή τεχνικοί λόγοι ή συνθήκες οργάνωσης της εργασίας που αποκλείουν κάτι τέτοιο;
3) Έχει το άρθρο 5 της οδηγίας [2003/88], σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, την έννοια ότι, όταν το δίκαιο του κράτους μέλους και η ισχύουσα συλλογική σύμβαση προβλέπουν τη χορήγηση ελάχιστης συνεχούς εβδομαδιαίας ανάπαυσης διάρκειας σαράντα δύο ωρών, είναι υποχρεωτικό να χορηγείται επίσης, ύστερα από εργασία που πραγματοποιήθηκε την εργάσιμη ημέρα που προηγείται της εβδομαδιαίας ανάπαυσης, η διάρκειας δώδεκα ωρών ημερήσια ανάπαυση την οποία εγγυώνται, μαζί με την εβδομαδιαία ανάπαυση, το δίκαιο του κράτους μέλους και η ισχύουσα συλλογική σύμβαση, εφόσον δεν υφίστανται αντικειμενικοί ή τεχνικοί λόγοι ή συνθήκες οργάνωσης της εργασίας που αποκλείουν κάτι τέτοιο;
4) Έχει το άρθρο 3 της οδηγίας [2003/88], σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, την έννοια ότι ο εργαζόμενος δικαιούται ελάχιστη περίοδο ανάπαυσης που πρέπει να χορηγείται κατά τη διάρκεια περιόδου είκοσι τεσσάρων ωρών και στην περίπτωση που, για οποιονδήποτε λόγο, δεν εργάζεται κατά τις επόμενες είκοσι τέσσερις ώρες;
5) Σε περίπτωση καταφατικής απάντησης στο [τέταρτο ερώτημα], έχουν τα άρθρα 3 και 5 της οδηγίας [2003/88], σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, την έννοια ότι η ημερήσια ανάπαυση πρέπει να χορηγείται πριν από την εβδομαδιαία ανάπαυση;»
Επί των προδικαστικών ερωτημάτων
Επί του πρώτου και του δεύτερου προδικαστικού ερωτήματος
29 Με το πρώτο και το δεύτερο προδικαστικό ερώτημα, τα οποία πρέπει να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχει την έννοια ότι η ημερήσια ανάπαυση που προβλέπεται στο άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας αποτελεί μέρος της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης του άρθρου 5 ή αν το άρθρο 5 καθορίζει μόνον την ελάχιστη διάρκεια της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
30 Προκαταρκτικώς, υπενθυμίζεται ότι, προβλέποντας το δικαίωμα κάθε εργαζομένου για περιόδους ημερήσιας και εβδομαδιαίας ανάπαυσης, η οδηγία 2003/88 διευκρινίζει το θεμελιώδες δικαίωμα που κατοχυρώνεται ρητώς στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και πρέπει να ερμηνεύεται, κατά συνέπεια, με γνώμονα το εν λόγω άρθρο 31, παράγραφος 2. Εξ αυτού συνάγεται, ιδίως, ότι οι διατάξεις της οδηγίας 2003/88 δεν μπορούν να ερμηνεύονται στενά σε βάρος των δικαιωμάτων τα οποία ο εργαζόμενος αντλεί από αυτήν [πρβλ. απόφαση της 9ης Μαΐου 2021, Radiotelevizija Slovenija (Περίοδος εργασιακής ετοιμότητας σε απομακρυσμένη τοποθεσία), C‑344/19, EU:C:2021:182, σκέψη 27 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].
31 Υπό τις συνθήκες αυτές, για να δοθεί απάντηση στα υποβληθέντα ερωτήματα, η ως άνω οδηγία πρέπει να ερμηνευθεί λαμβανομένης υπόψη της σημασίας του θεμελιώδους δικαιώματος κάθε εργαζομένου σε περιορισμό της μέγιστης διάρκειας εργασίας και σε ημερήσιες και εβδομαδιαίες περιόδους ανάπαυσης (πρβλ. απόφαση της 14ης Μαΐου 2019, CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, σκέψη 33).
32 Υπενθυμίζεται επίσης ότι η οδηγία 2003/88 έχει ως σκοπό τον καθορισμό των στοιχειωδών προδιαγραφών για τη βελτίωση των συνθηκών διαβιώσεως και εργασίας των εργαζομένων διά της προσεγγίσεως των εθνικών διατάξεων, ιδίως όσον αφορά τη διάρκεια του χρόνου εργασίας. Η εναρμόνιση αυτή, στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της οργανώσεως του χρόνου εργασίας αποσκοπεί στην εξασφάλιση καλύτερης προστασίας της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων, παρέχοντάς τους ελάχιστες περιόδους ημερήσιας και εβδομαδιαίας ανάπαυσης (πρβλ. απόφαση της 4ης Ιουνίου 2020, Fetico κ.λπ., C‑588/18, EU:C:2020:420, σκέψεις 26 και 27 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
33 Ως εκ τούτου, τα κράτη μέλη υποχρεούνται, βάσει των άρθρων 3 και 5 της οδηγίας 2003/88, να θεσπίσουν τα αναγκαία μέτρα ώστε κάθε εργαζόμενος να διαθέτει αντιστοίχως, ανά εικοσιτετράωρο, περίοδο ανάπαυσης ελάχιστης διάρκειας ένδεκα συναπτών ωρών και, ανά περίοδο επτά ημερών, ελάχιστη περίοδο συνεχούς ανάπαυσης είκοσι τεσσάρων ωρών, στις οποίες προστίθενται οι ένδεκα ώρες ημερήσιας ανάπαυσης που προβλέπονται στο άρθρο 3 (απόφαση της 14ης Μαΐου 2019, CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, σκέψη 38 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
34 Συνεπώς, προκειμένου να διασφαλίζεται η πλήρης αποτελεσματικότητα της οδηγίας 2003/88, τα κράτη μέλη πρέπει να εγγυώνται την τήρηση των ως άνω ελάχιστων περιόδων ανάπαυσης (απόφαση της 14ης Μαΐου 2019, CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, σκέψη 40).
35 Επομένως, δεδομένου του κύριου σκοπού της οδηγίας 2003/88, ο οποίος είναι η διασφάλιση αποτελεσματικής προστασίας των συνθηκών ζωής και εργασίας των εργαζομένων και της καλύτερης προστασίας της ασφάλειας και της υγείας τους, τα κράτη μέλη οφείλουν να εγγυώνται την πλήρη πρακτική αποτελεσματικότητα των δικαιωμάτων αυτών, διασφαλίζοντας πράγματι στους εργαζομένους τις ελάχιστες περιόδους ημερήσιας και εβδομαδιαίας ανάπαυσης που προβλέπει η εν λόγω οδηγία. Κατά συνέπεια, ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο επιλέγουν τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν τις προδιαγραφές της οδηγίας 2003/88 δεν πρέπει να καθιστά κενά περιεχομένου τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και στα άρθρα 3 και 5 της οδηγίας αυτής (πρβλ. απόφαση της 14ης Μαΐου 2019, CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, σκέψεις 42 και 43).
36 Συναφώς, υπενθυμίζεται επίσης ότι ο εργαζόμενος πρέπει να θεωρείται το ασθενές μέρος στο πλαίσιο της σχέσεως εργασίας και, επομένως, είναι αναγκαίο να μην παρέχεται στον εργοδότη η ευχέρεια να του επιβάλει περιορισμό των δικαιωμάτων του (απόφαση της 14ης Μαΐου 2019, CCOO, C‑55/18, EU:C:2019:402, σκέψη 44 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
37 Υπό το πρίσμα αυτών των σκέψεων πρέπει να εξεταστεί το ζήτημα αν η ημερήσια ανάπαυση που προβλέπει το άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88 αποτελεί μέρος της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης του άρθρου 5.
38 Συναφώς, επισημαίνεται, πρώτον, ότι η οδηγία αυτή προβλέπει το δικαίωμα ημερήσιας ανάπαυσης και το δικαίωμα εβδομαδιαίας ανάπαυσης σε δύο διαφορετικές διατάξεις, ήτοι, αντιστοίχως, στο άρθρο 3 και στο άρθρο 5. Τούτο υποδηλώνει ότι πρόκειται για δύο αυτοτελή δικαιώματα τα οποία, όπως επισήμανε κατ’ ουσίαν ο γενικός εισαγγελέας στα σημεία 49 έως 51 των προτάσεών του, επιδιώκουν διαφορετικούς σκοπούς, οι οποίοι συνίστανται, όσον αφορά την ημερήσια ανάπαυση, στην παροχή της δυνατότητας στον εργαζόμενο να απομακρυνθεί από το περιβάλλον εργασίας του για ορισμένες ώρες οι οποίες πρέπει όχι μόνο να είναι συναπτές, αλλά και να ακολουθούν άμεσα μια περίοδο εργασίας, και, όσον αφορά την εβδομαδιαία ανάπαυση, στην παροχή της δυνατότητας στον εργαζόμενο να αναπαυθεί κατά τη διάρκεια κάθε περιόδου επτά ημερών.
39 Κατά συνέπεια, πρέπει να διασφαλίζεται στους εργαζομένους η πραγματική άσκηση καθενός από τα δικαιώματα αυτά.
40 Δεύτερον, υπενθυμίζεται ότι, όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δικαστηρίου που παρατίθεται στη σκέψη 35 της παρούσας απόφασης, οι λεπτομέρειες τις οποίες καθορίζουν τα κράτη μέλη για να διασφαλίσουν την εφαρμογή των επιταγών της οδηγίας 2003/88 δεν πρέπει να καθιστούν κενά περιεχομένου τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και στα άρθρα 3 και 5 της εν λόγω οδηγίας. Επ’ αυτού, διαπιστώνεται ότι ερμηνεία κατά την οποία η ημερήσια ανάπαυση αποτελεί μέρος της εβδομαδιαίας ανάπαυσης θα καθιστούσε κενό περιεχομένου το δικαίωμα ημερήσιας ανάπαυσης του άρθρου 3 της οδηγίας, στο μέτρο κατά το οποίο θα του στερούσε τη δυνατότητα πραγματικής χρήσης της περιόδου ημερήσιας ανάπαυσης που προβλέπει η διάταξη αυτή, κατά τη χορήγηση του δικαιώματός του σε εβδομαδιαία ανάπαυση.
41 Συναφώς, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι το άρθρο 5, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας 2003/88 δεν περιορίζεται στον καθορισμό μιας συνολικής ελάχιστης περιόδου βάσει του δικαιώματος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, αλλά διευκρινίζει ότι στην περίοδο αυτή προστίθεται η περίοδος που πρέπει να αναγνωριστεί βάσει του δικαιώματος ημερήσιας ανάπαυσης, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο εμφανές ότι πρόκειται για δύο αυτοτελή δικαιώματα. Τούτο επιβεβαιώνει ότι το δικαίωμα εβδομαδιαίας ανάπαυσης δεν μπορεί να περιλαμβάνει, ενδεχομένως, την περίοδο που αντιστοιχεί στο δικαίωμα ημερήσιας ανάπαυσης, αλλά πρέπει να αναγνωρίζεται επιπλέον του δικαιώματος αυτού.
42 Επιπροσθέτως, είναι απαραίτητο να διασφαλίζεται στο ακέραιο η πρακτική αποτελεσματικότητα των δικαιωμάτων που απονέμει η οδηγία 2003/88 στους εργαζομένους, πράγμα που έχει ως αναγκαία συνέπεια την υποχρέωση των κρατών μελών να διασφαλίζουν την τήρηση όλων των ελάχιστων προδιαγραφών που θέτει η οδηγία αυτή (απόφαση της 11ης Απριλίου 2019, Syndicat des cadres de la sécurité intérieure, C‑254/18, EU:C:2019:318, σκέψη 33).
43 Επομένως, η περίοδος ημερήσιας ανάπαυσης που προβλέπεται στο άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88 δεν προστίθεται στις είκοσι τέσσερις ώρες ανάπαυσης του άρθρου 5 της οδηγίας για τη διαμόρφωση συνολικής περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης τουλάχιστον τριάντα πέντε ωρών, αλλά στην αυτοτελή και διακριτή περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης διάρκειας τουλάχιστον είκοσι τεσσάρων ωρών που προβλέπει το ίδιο άρθρο 5.
44 Από το σύνολο των ανωτέρω σκέψεων προκύπτει ότι το άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχει την έννοια ότι η ημερήσια ανάπαυση που προβλέπεται στο άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας δεν αποτελεί μέρος της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης του άρθρου 5, αλλά προστίθεται σε αυτή.
Επί του τρίτου προδικαστικού ερωτήματος
45 Με το τρίτο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν τα άρθρα 3 και 5 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχουν την έννοια ότι, όταν εθνική ρύθμιση προβλέπει περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης που υπερβαίνει τις τριάντα πέντε συναπτές ώρες, πρέπει επιπλέον να χορηγείται στον εργαζόμενο, πέραν της περιόδου αυτής, και η ημερήσια ανάπαυση που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας.
46 Με την απόφαση περί παραπομπής, το αιτούν δικαστήριο παρατηρεί, αφενός, ότι η επίμαχη στην κύρια δίκη εθνική ρύθμιση χρησιμοποιεί την έννοια του όρου «περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης», η διάρκεια της οποίας ορίζεται κατ’ αρχήν σε σαράντα οκτώ ώρες και η οποία δεν μπορεί να είναι κατώτερη των σαράντα δύο ωρών, και, αφετέρου, ότι η ρύθμιση αυτή δεν περιλαμβάνει αναφορά στην ημερήσια ανάπαυση ούτε στη διάρκειά της. Η εν λόγω «περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης» έχει διάρκεια που υπερβαίνει τις τριάντα πέντε ώρες που προκύπτουν από την πρόσθεση της ελάχιστης εικοσιτετράωρης περιόδου ανάπαυσης που προβλέπεται στο άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88 και της ελάχιστης περιόδου ανάπαυσης των ένδεκα ωρών που προβλέπει το άρθρο 3 της ίδιας οδηγίας.
47 Συναφώς, υπογραμμίζεται ότι στο άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88 δεν υπάρχει καμία παραπομπή στο εθνικό δίκαιο των κρατών μελών. Ως εκ τούτου, οι όροι που χρησιμοποιεί πρέπει να εκλαμβάνονται ως αυτοτελείς έννοιες του δικαίου της Ένωσης και να ερμηνεύονται με ενιαίο τρόπο στο έδαφός της, ανεξαρτήτως του χαρακτηρισμού που δίδεται εντός των κρατών μελών (πρβλ. απόφαση της 9ης Νοεμβρίου 2017, Maio Marques da Rosa, C‑306/16, EU:C:2017:844, σκέψη 38 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
48 Επομένως, η έννοια της «περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης» που προβλέπεται στην επίμαχη στην κύρια δίκη εθνική ρύθμιση δεν ασκεί επιρροή στην ερμηνεία του άρθρου 5 της οδηγίας 2003/88.
49 Κατόπιν της εν λόγω διευκρίνισης, υπενθυμίζεται ότι η ελάχιστη περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης που προβλέπει η ως άνω διάταξη είναι είκοσι τέσσερις συναπτές ώρες. Εντούτοις, το άρθρο 15 της οδηγίας αυτής επιτρέπει στα κράτη μέλη να εφαρμόζουν ή να θεσπίζουν ευνοϊκότερες διατάξεις για την προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων ή να ευνοούν ή να επιτρέπουν την εφαρμογή ευνοϊκότερων συλλογικών συμβάσεων ή συμφωνιών μεταξύ κοινωνικών εταίρων. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τη συλλογική σύμβαση που έχει εφαρμογή στη διαφορά της κύριας δίκης, στον εργαζόμενο χορηγήθηκε εβδομαδιαία ανάπαυση σαράντα δύο τουλάχιστον ωρών. Στην περίπτωση αυτή, οι επιπλέον εβδομαδιαίες ώρες ανάπαυσης που χορηγούνται κατ’ αυτόν τον τρόπο πέραν των ελάχιστων ωρών που απαιτούνται σύμφωνα με το άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88 δεν διέπονται από την οδηγία αυτή αλλά από το εθνικό δίκαιο (πρβλ. απόφαση της 19ης Νοεμβρίου 2019, TSN και AKT, C‑609/17 και C‑610/17, EU:C:2019:981, σκέψεις 34 και 35).
50 Εντούτοις, η πρόβλεψη, όσον αφορά την εβδομαδιαία ανάπαυση, τέτοιων ευνοϊκότερων διατάξεων σε σχέση με αυτές που απαιτεί, ως ελάχιστο όριο, η οδηγία 2003/88 δεν μπορεί να στερεί από τον εργαζόμενο άλλα δικαιώματα που του παρέχει η οδηγία αυτή και, ειδικότερα, το δικαίωμα ημερήσιας ανάπαυσης.
51 Πράγματι, όπως προκύπτει από τη νομολογία του Δικαστηρίου, η άσκηση τέτοιων ιδίων αρμοδιοτήτων εκ μέρους κράτους μέλους δεν μπορεί, παρά ταύτα, να θίγει τη στοιχειώδη προστασία την οποία εγγυάται στους εργαζομένους η ως άνω οδηγία και, ειδικότερα, την πραγματική χορήγηση ελάχιστων περιόδων εβδομαδιαίας ανάπαυσης που προβλέπει το άρθρο 3 της οδηγίας (πρβλ. απόφαση της 4ης Ιουνίου 2020, Fetico κ.λπ., C‑588/18, EU:C:2020:420, σκέψη 32).
52 Επομένως, προκειμένου να διασφαλιστεί στους εργαζομένους η πραγματική άσκηση του δικαιώματος ημερήσιας ανάπαυσης που κατοχυρώνεται στο άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη και στο άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88, το δικαίωμα αυτό πρέπει να χορηγείται ανεξαρτήτως της διάρκειας της εβδομαδιαίας ανάπαυσης την οποία προβλέπει η εφαρμοστέα εθνική νομοθεσία.
53 Λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων, στο τρίτο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι τα άρθρα 3 και 5 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχουν την έννοια ότι, όταν εθνική ρύθμιση προβλέπει περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης που υπερβαίνει τις τριάντα πέντε συναπτές ώρες, πρέπει επιπλέον να χορηγείται στον εργαζόμενο, πέραν της περιόδου αυτής, και η ημερήσια ανάπαυση που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 της οδηγίας.
Επί του τέταρτου και πέμπτου προδικαστικού ερωτήματος
54 Με το τέταρτο και το πέμπτο προδικαστικό ερώτημα, τα οποία πρέπει να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν το άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχει την έννοια ότι, όταν χορηγείται στον εργαζόμενο περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, ο εργαζόμενος δικαιούται επίσης περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης πριν από την περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
55 Από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι, εν προκειμένω, η MÁV‑START χορηγούσε περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης μόνον αν προβλεπόταν νέα περίοδος εργασίας εντός είκοσι τεσσάρων ωρών από τη λήξη της εκάστοτε περιόδου εργασίας. Αν δεν προβλεπόταν νέα περίοδος εργασίας, για παράδειγμα όταν χορηγούνταν εβδομαδιαία ανάπαυση ή άδεια, η MÁV-START θεωρούσε ότι δεν υφίστατο πλέον υποχρέωση χορήγησης της ημερήσιας ανάπαυσης.
56 Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι από τη νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι, για να μπορεί να αναπαύεται αποτελεσματικά, ο εργαζόμενος πρέπει να έχει τη δυνατότητα να απομακρύνεται από το περιβάλλον εργασίας του για ορισμένο αριθμό ωρών που πρέπει όχι μόνο να είναι συνεχόμενες, αλλά και να ακολουθούν άμεσα μια περίοδο εργασίας, προκειμένου να δίνεται στον εργαζόμενο η δυνατότητα χαλαρώσεως και εξαλείψεως της σύμφυτης με την άσκηση των καθηκόντων του κοπώσεως (πρβλ. απόφαση της 14ης Οκτωβρίου 2010, Union syndicale Solidaires Isère, C‑428/09, EU:C:2010:612, σκέψη 51 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).
57 Ως εκ τούτου, μετά από μια περίοδο εργασίας, κάθε εργαζόμενος πρέπει να επωφελείται αμέσως από περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης, τούτο δε ανεξαρτήτως του αν η εν λόγω περίοδος ανάπαυσης ακολουθείται από περίοδο εργασίας. Επιπλέον, όταν η ημερήσια και η εβδομαδιαία ανάπαυση χορηγούνται ταυτόχρονα, η περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης μπορεί να αρχίσει μόνον αφότου ο εργαζόμενος επωφεληθεί από την ημερήσια ανάπαυση.
58 Υπό τις συνθήκες αυτές, στο τέταρτο και στο πέμπτο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη, έχει την έννοια ότι, όταν χορηγείται στον εργαζόμενο περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, ο εργαζόμενος δικαιούται επίσης περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης πριν από την περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
Επί των δικαστικών εξόδων
59 Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δεύτερο τμήμα) αποφαίνεται:
1) Το άρθρο 5 της οδηγίας 2003/88/EK του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 4ης Νοεμβρίου 2003, σχετικά με ορισμένα στοιχεία της οργάνωσης του χρόνου εργασίας, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
έχει την έννοια ότι:
η ημερήσια ανάπαυση που προβλέπεται στο άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας δεν αποτελεί μέρος της περιόδου εβδομαδιαίας ανάπαυσης του άρθρου 5, αλλά προστίθεται σε αυτή.
2) Τα άρθρα 3 και 5 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
έχουν την έννοια ότι:
όταν εθνική ρύθμιση προβλέπει περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης που υπερβαίνει τις τριάντα πέντε συναπτές ώρες, πρέπει επιπλέον να χορηγείται στον εργαζόμενο, πέραν της περιόδου αυτής, και η ημερήσια ανάπαυση που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 της οδηγίας.
3) Το άρθρο 3 της οδηγίας 2003/88, σε συνδυασμό με το άρθρο 31, παράγραφος 2, του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
έχει την έννοια ότι:
όταν χορηγείται στον εργαζόμενο περίοδος εβδομαδιαίας ανάπαυσης, ο εργαζόμενος δικαιούται επίσης περίοδο ημερήσιας ανάπαυσης πριν από την περίοδο εβδομαδιαίας ανάπαυσης.
(υπογραφές)